Eş’arî Kelâmında Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk ve Diğer Kelâm Ekolleriyle Mukayesesi

Öz

İslâm’ın yayılmasıyla birlikte yeni kültürlerle karşılaşma, siyasi olaylar, Müslümanların kendi arasında olan savaşları ve çözülemeyen birçok konu neticesinde ortaya çıkan kelâmî problemlere çözüm arayışı Mu‘tezile, Eş’arî ve Mâtürîdî kelâm mezheplerinin ortaya çıkışındaki temel unsurları oluşturmuştur. Makale konusu olan “teklîf-i mâ lâ yutâk” yani güç yetmeyen işle kulun mükellef tutulup tutulmayacağı mevzusu birçok mezhep tarafından tartışılmış olup bu konuda izahlarda yapılmıştır. Eş’arîler, Allah’ın kudretine istinaden insanların Allah’ın yaptıklarını kısıtlama imkânının olamayacağını, O’nun mülkünde dilediği gibi hareket edebileceğini, Allah’ın dilerse her şeyi yapabileceğini Allah’ın kulunu güç yetiremeyeceği şeyle mükellef tutabileceğini savunurken Mâtürîdîler ilahi fiillerde bir hikmet ve maslahatın olduğunu bu sebepten ötürü insanların güç yetmeyen işle mükellef tutulamayacağını kabul etmişlerdir. Mu‘tezile ise konuya kendilerinin beş temel esasından biri olan adalet anlayışıyla ve temel doktrini olan akılcı yaklaşımla bakarak güç yetmeyen işle teklifin Allah’ın adaletine ters düşeceğinden ve aklen de bunun mümkünâtının olamayacağından hareketle kabul etmemiştir. Bu makalede “teklîf-i mâ lâ yutâk” konusuna başta Eş’arî olmak üzere Mâtürîdî ve Mu‘tezile mezheplerinin görüşleri de ele alınarak mukayeseli bir şekilde izah edilmeye çalışılmıştır.